Ιλαρίων Σιναΐτης ο Κρης

(Αρμάθα Πεδιάδας, Κρήτη περ. 1765 – Τίρνοβο, Βουλγαρία 1838). Λόγιος κληρικός, μητροπολίτης Τιρνόβου Βουλγαρίας (1821-27, 1830-38). Σε νεαρή ηλικία πήγε στο Σινά, όπου εκάρη μοναχός. Το 1792 παρακολούθησε μαθήματα στην Πατμιάδα Σχολή και το 1797 η φαναριώτικη οικογένεια Χαντζερή τον προσέλαβε ως οικοδιδάσκαλο. Το 1804 ή 1805 εξελέγη ηγούμενος του σιναϊτικού μετοχίου του Αγίου Ιωάννη στην Κωνσταντινούπολη και από τότε κυρίως άρχισε η πνευματική δραστηριότητά του. Φρόντισε για τη λειτουργία σχολείων στα νησιά του Αιγαίου και ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για το σχολείο της Ύδρας. Στον Ι. οφείλεται επίσης η επεξεργασία του κωδικοποιημένου εθιμικού δικαίου της Νάξου, την οποία ανέλαβε το 1805 μετά από παράκληση του Παναγιώτη Μουρούζη, δραγουμάνου του στόλου. Λίγα χρόνια αργότερα συμμετείχε ενεργά στην προπαρασκευή και στη σύνταξη της Κιβωτού της Ελληνικής γλώσσης καιτου Λεξικού, του οποίου ο πρώτος τόμος τυπώθηκε στο πατριαρχικό τυπογραφείο (1819), ενώ η έκδοσή του σταμάτησε εξαιτίας της Ελληνικής Επανάστασης. Συγχρόνως, το 1818 ανέλαβε τη μετάφραση της Καινής και της Παλαιάς Διαθήκης στη νεοελληνική γλώσσα για λογαριασμό της Βρετανικής Βιβλικής Εταιρείας. Το 1828 τυπώθηκε η μετάφραση της Καινής Διαθήκης και λίγο αργότερα η μετάφραση του Ψαλτηρίου. Το 1821 εξελέγη μητροπολίτης Τιρνόβου Βουλγαρίας και παρέμεινε στην έδρα αυτή έως τον θάνατό του, εκτός από την τριετία 1827-30, οπότε μητροπολίτης ήταν ο Κωνστάντιος. Στο Τίρνοβο, εκτός από τις προσπάθειες που κατέβαλε για τον ελληνισμό, φρόντισε και για την πνευματική άνοδο του βουλγαρικού λαού. Μία από τις χαρακτηριστικότερες ενέργειές του υπήρξε η μετάφραση των Γραφών στη βουλγαρική γλώσσα. Συντηρητικός στις αντιλήψεις του, ο Ι. έγινε στόχος του Κοραή και άλλων Ελλήνων λογίων του εξωτερικού, ενώ η μετάφραση της Καινής Διαθήκης προκάλεσε τη δυσαρέσκεια ανώτερων κληρικών του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης.